اقتصاد بازارچه‌های مرزی؛ اهداف و مزایای مشترک و تجربه‌های متفاوت (بخش پنجم: توسعه بانک‌ها و تجربه ایران)
دکتر ضیاءالدین صبوری/ متخصص دیپلماسی و روابط بین‌الملل
در نخستین بخش این مقاله، ضمن بررسی تفاوت‌های بازارهای مرزی از سایر بازارها، ویژگی‌های بازارچه‌های مرزی از یک منظر مقایسه‌ای در کشورهای آفریقایی مورد توجه قرار گرفت. سپس در دومین بخش مقاله ویژگی‌ها و کارکردهای بازارچه‌های مرزی آمریکای شمالی بررسی و در ادامه به این پرسش که “چرا باید به بازارچه‌های مرزی توجه بیشتری شود؟” پرداخته شد. در سومین بخش مقاله، تجربه رواندا در راستای ایجاد زیرساخت‌هایی برای یک بازار رقابتی بر مبنای یک طرح مطالعاتی و در چهارمین بخش نیز بازارهای مرزی بنگلادش-هند و بازارهای منحصر به فرد تاجیکی-افغانستانی مورد بررسی قرار گرفت.
به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی دیپلماسی اقتصادی، در پنجمین و آخرین بخش از این مقاله، ضمن اشاره به موضوع بازارهای مرزی و توسعه بانک‌ها، تجربه ایران در بازارچه‌های مرزی بررسی و تقدیم خوانندگان شده است.
بازاری بیش از یک بازار
بازار فرامرزی نه تنها یک بورس کالا، بلکه محل تلاقی فرهنگ‌ها و یکپارچگی فرهنگی نیز هست. بسیاری از اقوام که قرن‌ها با دیوار مرزی از هم جدا شده‌اند، اینجا ملاقات می‌کنند، با یکدیگر صحبت می‌کنند و از اخبار مطلع می‌شوند.
گروهی از گردشگران آلمانی و هلندی که خبرنگار CABAR.asia در بازار با آنها برخورد کرد، گفتند که در مسیر بدخشان از بازارچه‌های مرزی دیدن کرده‌اند. چرا که به گفته گردشگران، بازارها نه تنها از اهمیت تجاری برخوردارند، بلکه مانند یک مکان دیدنی هستند که به همه اجازه می‌دهد تا فرهنگ محلی را رعایت کنند.
بازارهای مرزی و توسعه بانک‌ها
بازارچه‌های مرزی برای کمک به بهبود شرایط اجتماعی-اقتصادی برای جوامع روستایی در دو طرف مرز ایجاد شد. با این وجود، به نظر می‌رسد که ساکنان افغانستان علاقه بیشتری دارند؛ زیرا از این بازارها سود بیشتری می‌برند.
سلطان نظروف برای توانایی‌های کارآفرینی تاجران افغان ارزش قائل است. او آنها را با موفقیت روندهای جهانی را دنبال می‌کند و آنها را بالاتر از همسایگان خود در آن سوی ساحل ارزیابی می‌کند و می‌گوید که روستائیان افغانستانی فوراً استراتژی‌های تجاری خود را با تقاضاهای بازار تنظیم و از هر فرصتی برای به حداکثر رساندن سود خود استفاده می‌کنند.
پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک بازارچه بزرگ مرزی دیگری در روستای لنگر ولسوالی ایشکوشم افتتاح شود.
به گفته علیبخش‌اف، بازارهای فرامرزی در منطقه خودمختار گورنو بدخشان تاجیکستان عمدتاً توسط سازمان‌های بین‌المللی تأمین مالی می‌شوند. امروزه تجارت فرهنگی در اینجا ایجاد شده است و اکنون زمان سرمایه خصوصی است که می‌تواند تجارت فرامرزی را بیشتر تحریک کند.
تجربه ایران در بازارچه‌های مرزی؛
اهداف اولیه ایجاد مناطق مرزی در سطوح منطقه‌ای و ملی را می‌توان به صورت زیر تقسیم کرد:
اهداف ملی:
- ایجاد محیطی آرام با همکاری فعال در روند تجارت خارجی، کاهش تنش‌های اجتماعی-اقتصادی به منظور کاهش هزینه‌های امنیتی در منطقه.
- واگذاری بخشی از مالکیت و کارکرد دولت در تأمین نیازهای ساکنان به مکانیزم بازار فعال و کاهش هزینه‌های توزیع، حمل و نقل و ذخیره‌سازی .
اهداف منطقه‌ای:
- کاهش بحران بیکاری پنهان و قابل مشاهده با ارائه اشتغال سالم و شایسته از طریق معامله کالا در اشکال مختلف خدمات عمده فروشی، خرده‌فروشی و جانبی مورد نیاز در بازار.
- ساماندهی معاملات غیررسمی رایج در منطقه، تضعیف اخلاق قانون‌شکنی و ارائه یک راه مناسب و قانونی برای کسانی که از این طریق امرار معاش می‌کنند.
بازارچه‌هاي مرزي و توسعه اجتماعی و اقتصادي نواحی روستایی
برآیندی از مجموع پژوهش‌های انجام شده بیانگر آن است که بازارچه‌های مرزی توانسته است تأثیرگذاري مطلوبی بر افزایش امنیت، کاهش قاچاق و درآمدهاي آن و امنیت شغلی روستائیان داشته باشد.
از منظر روستائیان نیز بازارچه مرزی توانسته است به دنبال مهار قاچاق کالا به‌عنوان شغل دوم و مکمل فعالیت‌هاي کشاورزي ایفاي نقش نماید؛ همچنین موجب افزایش امنیت شغلی، تسهیل عبور و مرور و افزایش امنیت آنها شده است؛ اما در شاخص‌هاي دیگر همچون بهبود وضعیت فقر و بیکاري و افزایش زیرساخت‌ها و خدمات عمومی، افزایش درآمد و رضایت شغلی، کاهش میل مهاجرت و تغییر مثبت در قیمت محصولات مصرفی و تولیدي، گویی چندان موفق نبوده است.
بنابراین، رفع عدم تعادل‌هاي ناحیه‌اي و توزیع منافع و امکانات به صورت متعادل و هماهنگ همه لازمه توسعه است. در این راستا نقاط روستایی مناطق مرزي کشور به دلیل دوري از مرکز و فقدان بسترهای اقتصادي و صنعتی از اولویت بالایی به لحاظ سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی برخوردارند. ناتوانایی‌های بالقوه در تولید، فقدان اشتغال، پایین بودن درآمد و عدم دسترسی به نیازهاي اولیه، عمده‌ترین مشخصه اقتصادي – اجتماعی این مناطق است.
دستیابی به توسعه در چنین وضعیتی نیازمند بهره‌برداري از تمامی امکانات و قابلیت‌هاي توسعه این مناطق از جمله تأسیس و گسترش بازارچه‌هاي مرزي است. بازارچه مرزي علاوه بر سرعت بخشیدن به تجارت در امر صادرات غیر نفتی، در رشد و شکوفایی و توسعه اقتصادي منطقه نیز مفید بوده و کمک بزرگی در اشتغالزایی هستند و علاوه بر اشتغال مستقیم تعداد زیادي از مردم منطقه اطراف بازارچه‌ها، موجبات اشتغال غیرمستقیم، کنترل مهاجرت‌هاي روستا شهري و حضور در عرصه‌های اقتصادي بزرگ‌تر را فراهم می‌آورند.
امروزه اقتصاددانان از تجارت همچون موتور محرکه‌اي براي توسعه یاد می‌کنند؛ از این رو تأسیس و ایجاد بازارچه‌هاي مرزي به عنوان راهکاری مطلوب برای رفع شکاف مناطق مرکزي و مرزی و برون‌رفت از بحران‌هاي اقتصادي و اجتماعی کنونی مرزنشینان مورد استقبال بسیاري از برنامه‌ریزان توسعه قرار گرفته است.
نقش بازارهای مرزی در امنیت منطقه‌ای
ایران دارای مرزهای آبی و خاکی با 15 کشور است که برخی از آنها با توجه به حمل و نقل غیرقانونی افراد قابل نفوذ هستند و جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی و اجتماعی آنها را تهدید می‌کند. مرز ایران و عراق با مشکلاتی مواجه است. صلح بدون شرایط جنگی که در آن حمل و نقل غیرقانونی افراد از مسیرهای غیرقانونی، ارتکاب جرایم غیرقانونی مانند قاچاق مواد مخدر اعتیادآور، خرید و فروش الکل و نوشیدنی‌ها و سلاح‌ها امنیت مناطق مرزی را تهدید می‌کند.
مرزهای ایران دارای ویژگی‌های مختلفی است که برخی از آنها شامل محرومیت وسیع، توسعه نیافتگی نامتوازن، نابرابری اقتصادی-فرهنگی و سطح پایین‌تر درآمد از متوسط کشور است. به طور خلاصه، بررسی گذرای مناطق مرزی بویژه روستاهای مرزی در مقایسه با مناطق مرکزی ایران، مجموعه‌ای از شاخص‌های اصلی ازجمله انزوای جغرافیای مناطق مرزی، دور بودن از قطب‌های صنعتی و … را به دست می‌دهد.
به طور خلاصه، مناطق مرزي، از نقاط حساس و استراتژيك كشور به شمار مي‌روند. طبيعت منزوي و غير حاصلخيز مناطق مرزي، بخصوص در عرصه‌هاي كوهستاني و بياباني ايران، پيوسته به دليل فقدان رفاه و نبود انگيزه‌هاي لازم براي زندگي، زمينه‌ساز مشكلات سياسي، اقتصادي و امنيتي براي دولت‌هاي وقت بوده است.
ناتوانايي‌هاي بالقوه در توليد، فقدان اشتغال، نازل بودن درآمد و عدم دسترسي به نيازهاي اوليه، عمده‌ترين مشخصه اقتصادي- اجتماعي اين مناطق است كه زمينه را براي معضلات و نابساماني‌هايي؛ چون مهاجرت، قاچاق كالا و زمینه‌های شورش و ناامني در اين مناطق فراهم می‌آورد.
لذا در صورت هرگونه بی‌توجهی به این مناطق، چالش‌های بزرگی مانند بی‌ثباتی جمعیت در مرزها را تجربه خواهیم کرد. بنابراین، بازارچه‌های مرزی می‌بایست به عنوان یکی از اهرم‌های مهم در ایجاد اشتغال، فعالیت‌های اقتصادی و امنیت به خصوص مرزنشینان مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌مداران کشور قرار گیرد.
چراکه مبادلات تجاری، یکی از شاخص‌های اصلی در برقراری ارتباط بین کشورهای همسایه و نیز امرار معاش مردم مرزنشین می‌باشد و از این طریق، مردم ساکن در نواحی مرزی کشورهای همسایه می‌توانند در کنارهم، از فرصت‌ها و منابع مشترک استفاده نمایند.
در واقع انجام مبادلات از طریق بازارچه‌های مرزی، ضمن تأمين سطح قابل‌توجهي از نياز مردم مرزنشين، به قانونمند كردن ترددها و تهاترها، تثبيت و پايدار نمودن امنيت در مناطق مرزي، فروكش كردن مبادله قاچاق كالا، تقويت معيشت مرزنشينان و توسعه اقتصادي اين مناطق كمك خواهد کرد.
