زبان و قدرت در تحلیل گفتمان انتقادی

اثری که پیش روی شما خواننده‌ی گرامی قرار دارد، با عنوان «زبان و قدرت در تحلیل گفتمان انتقادی» در صدد بیان آن است که رويكرد تحليل گفتمان انتقادي با زبان به‌عنوان نشانه‌شناسي اجتماعي، سروكار داشته و در این رويكرد، تحليل متون شامل پرسش‌هاي دقيق تحليلي درباره‌ي مقوله‌هاي ايدئولوژيكي، قوانين و نقش‌ها، نهادهاي صاحب قدرت و غيره است كه از طريق آن‌ها، هم يك جامعه شكل مي‌گيرد و هم متن و هم آگاهي‌هاي اعضاي جامعه حفظ مي‌شود.

این کتاب ابتدا به سير تحول گفتمان در زبان‌شناسي پرداخته و با دسته‌بندی این تحول در سه قالب «تحليل گفتمان ساخت‌گرا»، «تحليل گفتمان نقش‌گرا» و «تحليل گفتمان انتقادي»، بیان می‌کند که مفهوم گفتمان در تحليل گفتمان انتقادي، بسيار بزرگ‌تر از دو رويكرد ديگر است.

در رويكرد جديد، گفتمان نه تنها بزرگ‌تر از زبان، بلكه كل حوزه‌ي اجتماع را در بر مي‌گيرد و نظام‌هاي حقيقت را بر فاعل‌هاي اجتماعي (سوژه‌ها) تحميل مي‌كند.

براساس رويكرد تحليل گفتمان انتقادي، عواملي همچون بافت تاريخي، روابط قدرت در جامعه، ساختارها و فرايندهاي اجتماعي و فرهنگي، جهان‌بيني‌هاي زبان (كلام و متن) را شكل مي‌دهند و هدف اين رويكرد، كشف لايه‌هاي زيرين گفتمان است.

این کتاب، مباحث مختلفی همچون مفهوم‌شناسی گفتمان و تحليل گفتمان را در فصل نخست و سير و روند تاريخي تحليل گفتمان را در فصل دوم مورد توجه قرار داده و در فصل سوم، بنيان‌های فکری تحليل گفتمان را واکاوی می‌کند.

در فصل چهارم، رويکردهای تحليل گفتمان مشتمل بر رویکرد صورت‌گرايي و رویکرد نقش‌گرایی مورد بحث قرار گرفته است.

کتاب در فصل پنجم، به رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی پرداخته و موضوعاتی چون ضرورت رويكرد تحليل گفتمان انتقادي و تعاريف و اهداف تحليل گفتمان انتقادي را تبیین کرده است. در همین فصل، رویکردهای مختلف انتقادی مطرح شده که عبارت است از: رويكرد انتقادي فوكو، رويكرد انتقادي گونتر كرس و هاج، رويكرد انتقادي فركلاف، رويكرد انتقادي فاولر، رويكرد انتقادي ون دايك، رويكرد انتقادي پني كوك، رويكرد انتقادي روث وداك و رويكرد لاكلا و موفه.

فصل ششم کتاب، رهیافت‌های نظری در تحلیل گفتمان انتقادی را مورد توجه قرار داده است. زبان و ايدئولوژي، ايدئولوژي در تحليل گفتمان انتقادي، ايدئولوژي؛ شناخت اجتماعي و بازنمود ذهني، ايدئولوژي و گفتمان، زبــان و قــدرت، قدرت در رويكرد تحليل گفتمان انتقادي و مفهوم قدرت در انديشه‌ي فوكو برخی موضوعات مهم مورد توجه این فصل است.

همچنین برخی مفاهیم کلیدی هژموني از جمله اقتدار، مشروعيت و اقناع در این فصل تبیین شده و با استفاده از رهیافت ون دایک، راه‌هاي اعمال قدرت، سلطه و قدرت از طريق كنترل اعمال و اذهان، كنترل از طريق قدرت اقناعي، كنترل از طريق هژموني و اجماع و سلطه و قدرت از طريق دسترسي به گفتمان تبیین شده است.

الگوهاي دسترسي، فضا (كنترل بافت)، كنترل رخداد ارتباطي، كنترل دامنه و مخاطبان نیز از دیگر مفاهیم محوری در همین فصل است که آگاهی و شناخت لازم در باب تحلیل گفتمان انتقادی را در اختیار خواننده می‌گذارد.

در فصل هفتم، چگونگي بازتوليد گفتماني قدرت و سلطه از طریق بررسی رابطه‌ی میان سه‌گانه‌ی قدرت، رسانه و زبان مورد تحلیل قرار گرفته و به برخی مفاهیم مرتبط از قبیل قدرت نرم و جنگ نرم پرداخته شده است.

واپسین فصل کتاب نیز به روش تحليل در گفتمان انتقادی اختصاص یافته و با تکیه بر رویکرد زبان‌شناسي انتقادي، این موضوع را مورد تأکید قرار داده است كه افراد در برابر حوادث و رويدادهاي زباني كه از پيش در قالب واقعيت‌هاي اجتماعي تبلور يافته‌اند، بي‌علاقه و خنثي و منفعل نيستند؛ بلكه داراي گرايش‌هاي سياسي هستند و تحليل‌گران انتقادي به دنبال ابداع رويكرد و روشي انتقادي در مطالعات زباني هستند تا بتوانند منشأ تغييرات سياسي- اجتماعي در جامعه باشند.

به همين دليل، رويكرد تحليل گفتمان انتقادي با زبان به‌عنوان نشانه‌شناسي اجتماعي، بيش از رويكرد صورت‌گرايي سروكار دارد. در چنين رويكردي تحليل متون شامل پرسش‌هاي دقيق تحليلي درباره‌ي مقوله‌هاي ايدئولوژيكي، قوانين و نقش‌ها، نهادهاي صاحب قدرت و غيره است كه از طريق آن‌ها هم يك جامعه شكل مي‌گيرد و هم متن و هم آگاهي‌هاي اعضاي جامعه حفظ مي‌شود.